Ο Βαγγέλης Σταθόπουλος είναι ένας από τους πάνω από μισό εκατομμύριο φυλακισμένους στην Ευρώπη, εν μέσω της πανδημίας του κορονοϊού. «Όταν κόλλησα κορονοϊό τον περασμένο Δεκέμβριο, περίπου οι μισοί από τους φυλακισμένους εδώ ήταν ταυτόχρονα άρρωστοι», αναφέρει ο Σταθόπουλος από τις φυλακές Λάρισας. Οι φυλακές αποτελούν ιδανικό μέρος για τη μετάδοση του κορονοϊού, είναι υπερπλήρεις και συχνά με άθλιες συνθήκες υγιεινής. Ωστόσο, ελάχιστα στοιχεία έχουν δημοσιοποιηθεί σχετικά με την εξάπλωση της νόσου COVID-19 σε σωφρονιστικά καταστήματα.

H DW, σε συνεργασία με άλλες 12 δημοσιογραφικές αίθουσες σύνταξης στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Δικτύου Δημοσιογραφίας Δεδομένων (European Data Journalism Network), συνέλεξε στοιχεία από 29 χώρες, τα οποία αποτυπώνουν τα κρούσματα και τους θανάτους που σχετίζονται με τον κορωνοϊό σε φυλακές, τον τρόπο διεξαγωγής των εμβολιασμών, αλλά και τα μέτρα που ελήφθησαν για τον περιορισμό της εξάπλωσης της πανδημίας.

Η Φιλίπα Άλβες ντα Κόστα, σύμβουλος δημόσιας υγείας στο Πρόγραμμα ‘Υγεία στις Φυλακές’ του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, αναφέρει ότι ο κίνδυνος στις φυλακές είναι παρόμοιος με αυτόν που αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι που ζουν πχ. σε δομές πρόνοιας ή καταφύγια. Πολλοί έγκλειστοι παρουσιάζουν ταυτόχρονα κι άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες που προκαλούν αυξημένο κίνδυνο να νοσήσουν σοβαρά από τον κορωνοϊού πχ. ο ιός HIV ή ιστορικό χρήσης ναρκωτικών ουσιών.

Kορονοϊός στις φυλακές – Συνέπειες

Tα κρούσματα κορωνοϊού που εμφανίζονται στις φυλακές επηρεάζουν όχι μόνο τους έγκλειστους ή τους εργαζόμενους εκεί, αλλά και τις γύρω κοινότητες. Στις ΗΠΑ, όπου ο κορωνοϊός μεταδόθηκε γρήγορα στις φυλακές το 2020, συγκριτικά στοιχεία κατέδειξαν ότι ο μαζικός εγκλεισμός σχετιζόταν με άνω του μισού εκατομμυρίου περιστατικά κορωνοϊού εντός και εκτός φυλακών. «Εάν δεν προστατεύονται οι φυλακές, δεν προστατεύεται η κοινότητα» αναφέρει η ντα Κόστα.

Σύμφωνα με μελέτη ερευνητών από την Βαρκελώνη, οι περισσότερες χώρες επέβαλαν σκληρό λοκντάουν στις φυλακές γρήγορα, ήδη από τις αρχές της πανδημίας. Οι επισκέψεις σταμάτησαν αμέσως ή περιορίστηκαν σοβαρά σχεδόν σε όλες τις χώρες. Σε πολλές φυλακές αθλητικές και ψυχαγωγικές δραστηριότητες, αλλά και η εργασία ανεστάλησαν, ενώ και οι άδειες εξόδου μπήκαν στον πάγο. «Ακόμη και οι επιστολές μας μπήκαν σε καραντίνα» αναφέρει χαρακτηριστικά ο Τσάμπα Βας, ο οποίος βρίσκεται σε φυλακή της Ουγγαρίας.

Ποσοστά COVID-19 σε φυλακές και γενικός πληθυσμός

Tα δεδομένα που συλλέχθηκαν στο πλαίσιο της έρευνας δείχνουν ότι εκ πρώτης όψεως τα περιοριστικά μέτρα που ελήφθησαν ανά την Ευρώπη συνέβαλαν στο να αποφευχθούν τα χειρότερα: οι φυλακές δεν μετατράπηκαν συνολικά σε hotspot του κορωνοϊού. Εκεί όπου τα ποσοστά μολύνσεων ήταν υψηλά σε επίπεδο γενικού πληθυσμού, αντίστοιχη ήταν και η εικόνα στις φυλακές. Αλλά σε ορισμένες χώρες τα καταγεγραμμένα κρούσματα κορωνοϊού στις φυλακές παρέμειναν χαμηλότερα σε σχέση με τα κρούσματα στον γενικό πληθυσμό – ακόμη και στην Ουγγαρία και τη Γαλλία, χώρες με διαβόητες, υπερπλήρεις φυλακές.

Ωστόσο, ακόμη και σε χώρες με χαμηλό αριθμό κρουσμάτων, μεμονωμένες φυλακές μπορούν να γίνουν εστίες υπερμετάδοσης. «Υπάρχει σαφώς πρόβλημα ελλιπούς αναφοράς» σημειώνει ο Αντριάνο Μαρτούφι, ο οποίος ερευνά τις συνθήκες που επικρατούν σε φυλακές ανά την Ευρώπη στο ολλανδικό Πανεπιστήμιο του Λάιντεν. Για παράδειγμα, οι φυλακές Λάρισας είχαν αναφέρει επισήμως μέχρι τον Ιούλιο του 2020, μόνο 200 κρούσματα κορωνοϊού. Σύμφωνα με τον Σταθόπουλο είναι πολύ περισσότερα: «Μεταξύ Δεκεμβρίου 2020 και σήμερα, πιστεύω ότι είχαμε πάνω από 500 κρούσματα».

Η ανεπαρκής αναφορά κρουσμάτων μπορεί βέβαια να μη γίνεται σκόπιμα, αλλά να οφείλεται σε οργανωτικές προκλήσεις. «Οι υγειονομικές υπηρεσίες των φυλακών είναι υποστελεχωμένες και ανεπαρκώς εξοπλισμένες» εξηγεί ο Μαρτούφι: «Δεν είμαι καν σίγουρος εάν διαθέτουν την τεχνική ικανότητα να συλλέξουν και να διαχειριστούν τέτοια δεδομένα».

Χαμηλά ποσοστά κρουσμάτων με υψηλό τίμημα

Ακόμη κι αν τα ποσοστά μόλυνσης από κορωνοϊό είναι χαμηλά, οι περιορισμοί που επιβάλλονται για τον περιορισμό της μετάδοσης έχουν συχνά επιπρόσθετες παρενέργειες. Σύμφωνα με όσα προβλέπει ο ΟΗΕ για τον τρόπο μεταχείρισης των φυλακισμένων, η απομόνωση θα πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο ως έσχατο μέσο, για όσο το δυνατόν μικρότερο χρονικό διάστημα και ποτέ για πάνω από 15 ημέρες.

Εντούτοις, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η απομόνωση των κρατουμένων έχει γίνει σύνηθες μέτρο σε πολλές χώρες. Σε ορισμένες φυλακές στη Γερμανία, οι προφυλακισμένοι απομονώνονταν για 14 ημέρες μετά από κάθε ακροαματική διαδικασία. Μια φυλακή στη Μάλτα κρατούσε τους νέους τρόφιμους σε κελί με μόνο ένα στρώμα στο πάτωμα και με μια ανοιχτή τουαλέτα δαπέδου για 23 ώρες την ημέρα επί δύο εβδομάδες – συνθήκες τις οποίες η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων έχει ήδη καταδικάσει από το 2013.

Για πολλούς έγκλειστους ιδιαίτερα δύσκολη ήταν και η απαγόρευση των επισκέψεων. Όπως αναφέρει ο Βας για την Ουγγαρία: «Πριν από την πανδημία είχαμε δυόμιση ώρες φυσικής επαφής με τους συγγενείς τους για δύο φορές τον μήνα. Η έλλειψή της προκάλεσε σοβαρά ψυχικά προβλήματα». Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου οι κρατούμενοι έχουν δικαίωμα στην οικογενειακή ζωή.

Τα δομικά προβλήματα επιδείνωσαν την κατάσταση

Όπως και σε πολλούς άλλους κοινωνικούς τομείς, η κατάσταση επιδεινώνεται και εξαιτίας άλλων διαρθρωτικών προβλημάτων που προϋπήρχαν της πανδημίας. Μία στις τρεις ευρωπαϊκές χώρες διαθέτει φυλακές που λειτουργούν πάνω από τα όρια της επίσημης χωρητικότητάς τους.

Η έλλειψη διαθέσιμου χώρου καθιστά αδύνατη την τήρηση αποστάσεων και η εφαρμογή εναλλακτικών μέτρων παρεμποδίζεται από την έλλειψη προσωπικού, αναφέρει η Κάθριν Χερντ επικεφαλής του Διεθνούς Ερευνητικού Προγράμματος Φυλακών από το Ινστιτούτο Εγκληματολογίας και Ποινικής Δικαιοσύνης του βρετανικού Πανεπιστημίου Μπίρμπεκ. «Όταν δεν υπάρχει προσωπικό για να μεταφέρει τους ανθρώπους εντός των φυλακών, δεν υπάρχει άλλη επιλογή από το να τους κρατήσουν κλεισμένους στα κελιά το μεγαλύτερο μέρος της μέρας και της νύχτας».

Σε μεμονωμένες φυλακές μάλιστα η κατάσταση είναι πολύ χειρότερη από όσα υποδηλώνει ο μέσος όρος της εκάστοτε χώρας. «Είμαι σε ένα κελί για πέντε άτομα -Τώρα είμαστε οκτώ. Είναι αδύνατο να κρατήσουμε αποστάσεις» ανέφερε σε κροατικό μέσο κρατούμενος που έκανε απεργία πείνας στις αρχές της πανδημίας, τον Μάρτιο του 2020. «Στην πράξη νιώθουμε σαν θανατοποινίτες. Περιμένουμε να φτάσει ο κορωνοϊός στην φυλακή».

Αύξηση φυλακισμένων – Καθυστερήσεις στους εμβολιασμούς

Κατά τη διάρκεια του πρώτου κύματος της πανδημίας, πολλές χώρες ανά την Ευρώπη αποφυλάκισαν πρωτοφανείς αριθμούς κρατούμενων, προκειμένου να αμβλύνουν την πίεση στις φυλακές. Η Χερντ εκτιμά ότι είναι ζωτικής σημασίας να διατηρηθεί και τώρα η τάση αυτή. Ωστόσο σε πολλές χώρες φαίνεται να αντιστρέφεται η θετική τάση που είχε αρχίσει να καταγράφεται την άνοιξη του 2020.

Μετά από μια αρχική πτώση, οι αριθμοί των φυλακισμένων αυξάνονται εκ νέου σε σχεδόν τις μισές χώρες, που αποτέλεσαν αντικείμενο έρευνας – σε ορισμένες περιπτώσεις ξεπερνώντας τα αρχικά επίπεδα. Με τα διαρθρωτικά προβλήματα να επιδεινώνουν την ήδη περίπλοκη κατάσταση στις φυλακές, η «επιστροφή στην κανονικότητα» των φυλακών εξαρτάται από τον ίδιο παράγοντα που αφορά και την υπόλοιπη κοινωνία: τον εμβολιασμό. «Όταν ανακοινώθηκε ότι υπήρχε εμβόλιο, οι άνθρωποι ηρέμησαν περισσότερο», αναφέρει ο Βας. «Από όσο γνωρίζω, σχεδόν όλοι οι τρόφιμοι εδώ το έκαναν.»

Παρά τον υψηλό κίνδυνο μετάδοσης, οι περισσότερες χώρες δεν συμπεριέλαβαν εντούτοις τους εγκλείστους στις ομάδες προτεραιότητας για τον εμβολιασμό. Πολλοί δεν τους έλαβαν καν υπόψιν. «Υπήρχαν σαφείς ενδείξεις που προέκυπταν από στοιχεία ανεξάρτητων, υπερεθνικών οργανισμών ότι οι φυλακισμένοι θα έπρεπε να είχαν προτεραιότητα» παρατηρεί ο Μαρτούφι. «Ένα παράδειγμα που δείχνει ασυμφωνία μεταξύ των πολιτικών συστάσεων από τη μια πλευρά και του τι συμβαίνει στην πράξη από την άλλη».

Η έναρξη των εμβολιασμών στις φυλακές καθυστέρησε σημαντικά. Σε ορισμένες χώρες δεν διανεμήθηκε ούτε ένα εμβόλιο στις φυλακές πριν από τον Ιούνιο του 2021, ενώ άλλες ανέφεραν ότι άρχισαν τον εμβολιασμό από τα τέλη Μαρτίου.

Μαθήματα για το μέλλον

Με το νέο κύμα της πανδημίας να φτάνει στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η πανδημία δεν έχει τελειώσει ακόμη για κανέναν και σίγουρα όχι για τους ανθρώπους στις φυλακές. Ειδικοί εκτιμούν ότι οι χώρες πρέπει να μειώσουν δραστικά τους αριθμούς των κρατουμένων προκειμένου να προετοιμαστούν καλύτερα για αντίστοιχες καταστάσεις στο μέλλον. «Ο κορωνοϊός θα έπρεπε να λειτουργήσει σαν μια έκκληση αφύπνισης για καλύτερες συνθήκες κράτησης και μείωση της χρήσης της φυλάκισης» εκτιμά η Κάθριν Χερντ.

Για να εισακουστεί όμως αυτή η έκκληση, ζωτικής σημασίας είναι να υπάρχει δημόσιο συμφέρον και πολιτική βούληση. «Είναι καιρός να επανεξετάσουμε την αντίληψή μας για τους κρατούμενους ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας» αναφέρει ο Μαρτούφι. «Δεν μπορούμε να αφήσουμε κανέναν να μείνει πίσω. Θα είναι χειρότερο για όλους».

Κίρα Σαχτ

Το άρθρο επιμελήθηκαν οι Μίλαν Γκάνιον, Γιάννα Καρίνα Γκρουν και Πέτερ Χιλ. Μεταφράστηκε στα ελληνικά από τη Δήμητρα Κυρανούδη.