Η συμπλήρωση δεκαετίας από ένα ιστορικό γεγονός είναι πάντα μια αφορμή αναστοχασμού και αναθεώρησης σκέψεων και συμπερασμάτων. Ειδικά εάν εμπεριέχεται το στοιχείο της προσωπικής εμπλοκής, που εκ των πραγμάτων επηρεάζει το βαθμό αντικειμενικότητας και της υποκειμενικότητας. Τούτων δοθέντων η ανασκόπηση της κυβερνητικής περιόδου του ΣΥΡΙΖΑ 2015-2019 θα εξεταστεί υπό το πρίσμα της προσωπικής εμπειρίας και του χρόνου που έχει μεσολαβήσει.

Είναι σίγουρο ότι με αφορμή την επέτειο της 25ης Ιανουαρίου, οι περισσότεροι θα σταθούν στο πρώτο, φορτισμένο εξάμηνο από τις εκλογές έως την συμφωνία του Ιουλίου του 2015. Σε πρόσφατο άρθρο μου, λόγω της έκδοσης του βιβλίου της Α. Merkel, είχα αναφερθεί αναλυτικά για τα σημαντικότερα ζητήματα εκείνης της περιόδου. Τις επικρατούσες οικονομικές συνθήκες που καθιστούσαν αναγκαία μια νέα συμφωνία, την αποτυχημένη πορεία του δεύτερου μνημονιακού προγράμματος και τις επιδράσεις από τη διεξαγωγή του δημοψηφίσματος.

Όσον αφορά τον βαθμό προετοιμασίας του ΣΥΡΙΖΑ για την διαδικασία διαπραγμάτευσης με τους εταίρους – δανειστές αντιγράφω από το άρθρο: «Ο ΣΥΡΙΖΑ ως πολιτικό υποκείμενο δεν διέθετε την απαιτούμενη εμπειρία ενώ η ρητορική του ήταν σε σημαντικό βαθμό υπερβολική. Εσωτερικά, υπήρχαν φωνές που φλέρταραν με τη ρήξη με την Ευρώπη και την έξοδο από το ευρώ, γεγονός που δεν επέτρεπε την ενιαία στάση του απέναντι στα πράγματα. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την τουλάχιστον αναποτελεσματική διαπραγματευτική τακτική σημαντικών προσώπων εκείνης της περιόδου όξυναν τις αντιθέσεις με την πλευρά των δανειστών οδηγώντας τα πράγματα σε οριακό σημείο».

Παρά τις δυσκολίες η συμφωνία επιτεύχθηκε. Ένας δύσκολος και ομολογουμένως επώδυνος συμβιβασμός. Ωστόσο μέσω αυτού αποφεύχθηκε οριστικά οι κίνδυνοι της ανεξέλεγκτης χρεοκοπίας και της πιθανότητας εξόδου από την Ευρωζώνη, που θα προκαλούσαν ανυπολόγιστες, μακροχρόνιες συνέπειες σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Σταδιακά δημιουργήθηκαν οι βάσεις επίλυσης διαχρονικών παθογενειών και αποκατάστασης του status της χώρας ως απαραίτητο μέλος του πυρήνα της Ευρώπης. Οι εκλογές που ακολούθησαν και το αποτέλεσμα τους σε συνδυασμό με τις μνημονιακές δεσμεύσεις διαμόρφωσαν το πολιτικό πλαίσιο έως το 2018.

Προτού υπεισέλθουμε στην κύρια κυβερνητική περίοδο αξίζει να ασχοληθούμε με την επικοινωνιακά επικρατούσα είναι η αλήθεια, άποψη ότι το τρίτο μνημόνιο ήταν το πλέον δυσβάσταχτο. Προσφεύγοντας εκ νέου στο πρόσφατο άρθρο: «Σύμφωνα με τα στοιχεία που προκύπτουν από τις εκθέσεις των δανειστών και τα κατατεθειμένα Μεσοπρόθεσμα Πλαίσια Δημοσιονομικής Στρατηγικής στο πρόγραμμα 2015-2018 ελήφθησαν μέτρα συνολικού ύψους 8,4 δισ. ευρώ (6 δισ. ευρώ από την πλευρά των εσόδων και 2,34 δισ. ευρώ από την πλευρά των δαπανών) ενώ την πενταετία 2010-2014 μέτρα ανήλθαν στο ύψος των 57 δισ. ευρώ (24 δισ. ευρώ από την πλευρά των εσόδων και 33 δισ. ευρώ από την πλευρά των δαπανών)». Ωστόσο πρέπει να καταγραφεί για ακόμη μια φορά ότι «αν θέλουμε να είμαστε κατ’ ελάχιστον σοβαροί, η σύγκριση αυτή δεν έχει καμία σημασία καθώς η επιβάρυνση στην ελληνική κοινωνία ήταν σωρευτική».

Κατά τη διάρκεια της κυβερνητικής θητείας ο μεγαλύτερος βαθμός εστίασης δόθηκε αναγκαστικά στις μνημονιακές δεσμεύσεις. Όπως έχει γραφθεί στον εξαιρετικό συλλογικό τόμο «Με την πλάτη στον τοίχο» που επιμελήθηκε ο πρώην Υπουργός Οικονομικών Ε. Τσακαλώτος, οι κυρίαρχοι στόχοι της πολιτικής προσέγγισης του πρωθυπουργού Α. Τσίπρα, της διαπραγματευτικής ομάδας, των εμπλεκόμενων υπουργών και των δεκάδων εξαίρετων επιστημόνων (που αποτέλεσαν τα τεχνικά κλιμάκια) ήταν η κοινωνική σωτηρία – συνοχή – ανάταξη παράλληλα με την αντίστοιχη βελτίωση της οικονομίας.

Η εκπλήρωση των προαπαιτούμενων της εκάστοτε αξιολόγησης ήταν μια συνεχής απαιτητική άσκηση. Τα επίπεδα της διαπραγμάτευσης ήταν πολλαπλά, από το Συμβούλιο της Ευρώπης, το Eurogroup και το EuroWorking Group, τις αίθουσες του Hilton και αλλού, τόσο ανάμεσα στην ελληνική πλευρά με τους τέσσερεις θεσμούς, όσο και με τον καθένα εκ των θεσμών όσο και μεταξύ των θεσμών. Το δε συνολικό πλαίσιο ακόμα πιο σύνθετο καθώς καθορίζονταν από την προϋπόθεση ότι «τίποτα δεν έχει κλείσει/συμφωνηθεί, εάν δεν κλείσουν/συμφωνηθούν όλα». Αυτό είχε ως συνέπεια να πρέπει η κάθε αξιολόγηση να «χορογραφηθεί» με προτεραιότητες (στόχοι, σημαντικότητα, πολιτική ευαισθησία, ποσότητα και ποιότητα προαπαιτούμενων – και – ανά υπουργείο κ.α.) λαμβάνοντας υπόψη και τις αντίστοιχες στοχεύσεις των θεσμών αλλά και τις μεταξύ τους αντιθέσεις – επιδιώξεις.

Εξ’ αυτού του ιδιαίτερου χαρακτηριστικού, υπήρξαν φορές που μέλη του υπουργικού συμβουλίου έπρεπε να «υποχωρήσουν» σε θέματα του φακέλου τους, είτε για να «ωφεληθούν» σε κάποια άλλα σημεία είτε γιατί έπρεπε να προτεραιοποιηθούν κρισιμότερα ζητήματα άλλων υπουργείων. Ταυτόχρονα πρέπει να υπογραμμισθεί η δυσκολία συνεννόησης και κατ’ επέκταση συμφωνίας με τους θεσμούς για την απόδοση συγκεκριμένων μέτρων κυρίως δημοσιονομικού χαρακτήρα.

Αυτό αποτέλεσε την κύρια αιτία δημοσιονομικής υπεραπόδοσης και της επίτευξης των στόχων δυο χρόνια πριν τον αρχικό προγραμματισμό (2016 έναντι 2018) συν ο μη υπολογισμός από την πλευρά των θεσμών της αποτελεσματικότητας διάφορων μέτρων όπως η αύξηση των εσόδων λόγω της εφαρμογής των ηλεκτρονικών συναλλαγών και η εθελοντική αποκάλυψη εισοδημάτων παρελθόντων ετών.

Σε μεταγενέστερο χρόνο ακούστηκε η άποψη ότι έπρεπε να δοθεί μέρος των υπερ-πλεονασμάτων προ των εκλογών του 2019. Επανειλημμένως έχει ειπωθεί ότι κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό (στο βιβλίο «Με την πλάτη στον τοίχο» εμπεριέχονται οι λόγοι λεπτομερώς), καθώς με βάση τους ευρωπαϊκούς δημοσιονομικούς κανόνες το όποιο θετικό αποτέλεσμα της μιας χρόνιας δεν μεταφέρεται σε επόμενη/ες ενώ η κάθε δαπάνη προσμετράται στο έτος υλοποίησης της.

Παρόλα αυτά οφείλουμε να υπογραμμίσουμε κάποια επιπρόσθετα σημαντικά σημεία, που διαφεύγουν της προσοχής όλων. Πρώτον, η επίτευξη των στόχων επέτρεψε την διανομή στοχευμένων κοινωνικών μερισμάτων κάθε έτος με αρχή το 2016. Δεύτερον, απομάκρυνε τις αμφιβολίες σχετικά με την ικανότητα της χώρας να πετύχει τους στόχους της, με αποτέλεσμα να «ξανανοίξουν» γρηγορότερα οι «πόρτες» των διεθνών κεφαλαιαγορών. Τρίτον, κατέστησαν μη αναγκαία τα ψηφισμένα μέτρα που επέβαλε εκβιαστικά το 2017 το ΔΝΤ για μετά το πέρας του μνημονίου, μείωση συντάξεων και αφορολόγητου για 2018 και 2019 αντίστοιχα, ισχυριζόμενο ότι οι στόχοι δεν θα επιτευχθούν. Τέταρτον, αντιθέτως εφαρμόστηκαν τα θετικά ψηφισμένα μέτρα με αρχή το 2019, που συμπεριελάμβαναν την 13η σύνταξη, τη μείωση του ΕΝΦΙΑ, την εφαρμογή του επιδόματος στέγης κ.α.

Ανατρέχοντας στα επίσημα στοιχεία εγχώριων και διεθνών φορέων (ΕΛΣΤΑΤ, Eurostat, ΤτΕ, ΓΛΚ, ΟΟΣΑ κ.α.) στο μέσον του καλοκαιριού του 2018 είχαμε την εξής εικόνα. Στο οικονομικό πεδίο, θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης, σημαντική μείωση της ανεργίας, άνοδος του διαθέσιμου εισοδήματος, αύξηση εξαγωγών, μειωμένο έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών σε χαμηλά επίπεδα ρεκόρ, αύξηση των ξένων άμεσων επενδύσεων (υψηλότερο από το 2008), σταθερά πρωτογενή πλεονάσματα, διευθετημένο «μονοπάτι» εξυπηρέτησης χρέους έως το 2032, ταμειακά διαθέσιμα άνω των 32 δισ. ευρώ (για πρώτη φορά στην ιστορία του νεοελληνικού κράτους).

Στο κοινωνικό σκέλος, μείωση των ανισοτήτων, μείωση της φτώχειας και του αντίστοιχου κινδύνου, αποκλιμάκωση της παιδικής φτώχειας ενώ η World Bank χαρακτήρισε το Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης (ΚΕΑ) ως best practice και με βάση το ελληνικό υπόδειγμα ξεκίνησε την πιλοτική εφαρμογή στην Ιταλία. Ο δε ΟΟΣΑ έδινε στην Ελλάδα μια από τις υψηλότερες θέσεις από το 2017 και μετά στην εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων. Στα θέματα των εργασιακών δικαιωμάτων η κυβέρνηση κατάφερε να επανεκκινήσει για μετά το τέλος του μνημονίου το πλαίσιο των συλλογικών διαπραγματεύσεων, της διαμόρφωσης του κατώτατου και της κατάργησης του υποκατώτατου μισθού. Αν προσθέσουμε την ιστορική συμφωνία (που επιτεύχθηκε λίγους μήνες αργότερα) με την γείτονα Βόρεια Μακεδονία και την αναβάθμιση της χώρας στα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής (μεσογειακή συνδιάσκεψη, τριμερείς συνεργασίες κ.α.) έχουμε μια πιο πλήρη εικόνα εκείνης της περιόδου.

Παράλληλα αξίζει να υπογραμμισθεί μια άλλη, ποιοτική διάσταση που επέφερε το τέλος των μνημονίων. Η χώρα έπαψε να είναι η εξαίρεση, γεγονός που συνέβαλε στη βελτίωση της αξιοπιστίας της και της διεθνούς θέσης της ενώ παράλληλα ανέκτησε χαμένους βαθμούς ανεξαρτησίας. Πλέον το μίγμα της οικονομικής πολιτικής ήταν αποκλειστικά στα χέρια της (εκάστοτε) κυβέρνησης, όπως εξάλλου ορίζεται συνταγματικά, χωρίς να είναι υποχρεωτική η συμφωνία των εταίρων, πέραν της επίτευξης των στόχων που προβλέπουν οι συνθήκες ένταξης και συμμετοχής μας στην Ε.Ε. και την Ευρωζώνη.

Διαβάζοντας τα παραπάνω κάποιος καλοπροαίρετος θα αναρωτηθεί «και γιατί ο ΣΥΡΙΖΑ έχασε το 2019;». Κατά την άποψη του γράφοντα σημαντικό ρόλο είχαν διαφορετικής φύσης και έντασης παράγοντες.

Πρώτον, η εφαρμογή μνημονίου σήμαινε περιοριστικά μέτρα και όσο και αν το μέγεθος τους να ήταν μικρότερο των προηγούμενων προγραμμάτων η επίδραση ήταν σωρευτικά αρνητική. Δεν είναι τυχαίο ότι καμία εκ των κυβερνήσεων που εφάρμοσαν μνημονιακές δεσμεύσεις δεν επανεξελέγη στις επόμενες εκλογές από τη θητεία της.

Δεύτερον, ο ΣΥΡΙΖΑ ως κυβερνητική δύναμη σταμάτησε να θυμίζει την δύναμη των αλλαγών που φέρονταν ότι ήταν προ του 2015 και περιορίσθηκε κυρίως στην διαχείριση των δεσμεύσεων του προγράμματος. Η εφαρμογή του μνημονίου επηρέασε τη δυναμική ενασχόλησης με άλλα κρίσιμα ζητήματα πχ. απαραίτητες αλλαγές στη δομή και τη φυσιογνωμία της δημόσιας διοίκησης, αποκατάσταση σχέσης πολίτη – πολιτείας, δικαιοσύνη, καθημερινότητα κ.α. Οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι το μνημόνιο χρησιμοποιήθηκε εν πολλοίς ως δικαιολογία για να μην εφαρμοστούν νέες ιδέες και πολιτικές σε άλλα πεδία. Όπου έγινε βλ. εξωτερική πολιτική, τα αποτελέσματα ήταν θετικά.

Τρίτον, η επικοινωνιακή διαχείριση ήταν ελλειμματική. Σε σημείο τέτοιο που τίθεται το ερώτημα πόσοι και κατά πόσο γνωρίζουν όσα θετικά αναγράφονται στην προηγούμενη παράγραφο, το ύψος των ληφθέντων μέτρων σε σύγκριση με τα δυο πρώτα προγράμματα, τη συνθετότητα της διαδικασίας διαπραγμάτευσης ή τα επιτεύγματα αυτής. Ή κατά πόσο έγινε γρήγορα αντιληπτός ο βαθμός οργάνωσης και πειθούς του λεγόμενου αντι-σύριζα μετώπου.

Τέταρτον, εκτός των λαθών, αστοχιών, παραλείψεων συνέβαλαν στην συνολική εικόνα η διαχείριση έκτακτων θεμάτων όπως η τραγωδία στο Μάτι και οι ατυχείς, κατά δήλωση του Α.Τσίπρα στο συνέδριο της Καθημερινής (Μάρτιος 2024), χειρισμοί για Novartis και τηλεοπτικές άδειες.

Ασφαλώς με τα πεπραγμένα της κυβέρνησης του 2015 – 2019 θα ασχοληθούν οι ιστορικοί του μέλλοντος και αναλόγως της ιδεολογικής τους ταυτότητας θα κρίνουν. Ήδη έχουν γραφθεί και ειπωθεί πολλά για αυτήν την περίοδο, από βιβλία, άρθρα έως διδακτορικές διατριβές, γεγονός που δείχνει την ιστορικότητα εκείνης της περιόδου. Εάν για κάθε κυβερνητικό σχήμα είναι σημαντικό να αφήνει ως κληροδότημα, ως παρακαταθήκη κάτι πίσω της οφείλουμε αντικειμενικά να παραδεχθούμε τα δυο μεγάλα επιτεύγματα της κυβέρνησης του Α.Τσίπρα, το τέλος της μνημονιακής εποχής και τη συμφωνία των Πρεσπών.

(Ο Δημήτρης Λιάκος είναι πρώην Υφυπουργός)