« …Το κίνημα που άρχισε στις 14 Νοεμβρίου έπεσε από τον ουρανό μονάχα για εκείνους που δεν το ήθελαν και τελικά το φοβούνταν… ».

(Από το περιοδικό «Ανώνυμοι» , που κυκλοφόρησε στο Παρίσι το Δεκέμβριο 1973, με μια πρώτη αφήγηση για την εξέγερση βασισμένη σε μαρτυρίες)

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου κυοφορείται πάνω από ένα χρόνο. Το 1972 σημαδεύεται από την έναρξη ενός νέου μαζικού κινήματος, που θα σημαδέψει την τελευταία περίοδο της χούντας. Ξεκινά με διάσπαρτες εκδηλώσεις από την αναπάντεχα μεγάλη για το καθεστώς απεργία των σπουδαστών της Σχολής Υπομηχανικών, με ολιγάριθμες καθιστικές διαμαρτυρίες στην πέμπτη επέτειο του πραξικοπήματος, με συναυλία λίγο μετά στο Σπόρτιγκ που μετατρέπεται σε διαδήλωση κ.α.

Το φοιτητικό κίνημα, στον απόηχο των αγωνιστικών παραδόσεων της προδικτατορικής περιόδου, αλλά στηριγμένο στις διάσπαρτες αντιδικτατορικές δραστηριότητες (εκατοντάδες φοιτητές έχουν περάσει από στρατοδικεία και κολαστήρια μετά το 1967) εφορμά κατά τις χούντας, μ’ αιχμή του δόρατος αρχικώς τις ελεύθερες εκλογές στους φοιτητικές συλλόγους (οι δημοκρατικοί σύλλογοι έχουν διαλυθεί από το 1968 και διορίζονται εγκάθετοι στις διοικήσεις).

Το αίτημα είναι ρεαλιστικό στο πλαίσιο των εξωραϊστικών «ανοιγμάτων», που επιχειρεί εκείνη την περίοδο η χούντα. Βρίσκει γενική ανταπόκριση στο σύνολο των σχολών, μ’ εξαίρεση τους διορισμένους και το καιροσκοπικά συγκροτημένο χουντικό πανεπιστημιακό κατεστημένο. Αναδεικνύεται ως άμεσος στόχος σε ατομικό και επίπεδο «παρέας», σε παράνομους αντιδικτατορικούς πυρήνες και σε οργανώσεις.

Σ΄ αυτό ήρθε να προστεθεί η απαίτηση για κατάργηση των διορισμένων κυβερνητικών- στρατιωτικών επιτρόπων στα ΑΕΙ. Αλλά κι επιμέρους ζητήματα, όπως ο θεσμός των επικουρικών καθηγητών (εγκάθετων στην πλειοψηφία τους).

Όλα αυτά με φόντο ένα σχεδιαζόμενο Καταστατικό Χάρτη της παιδείας, που αιωρείται σαν φάντασμα πάνω από τις σχολές. Πρόκειται για πανεπιστημιακό έκτρωμα, που στόχευε να επιβάλλει τον απόλυτο χουντικό έλεγχο στη λειτουργία, το περιεχόμενο και την κατεύθυνση των Ανώτατων και Ανώτερων Ιδρυμάτων. Μ’ αυτόν καταργούνταν ο φοιτητικός συνδικαλισμός και «φυλακίζονταν» οι σπουδαστές σε μια αναχρονιστική «πανεπιστημιακή γυάλα».

Μέσα στα μαύρα σκοτάδια και με τους διωκτικούς μηχανισμούς σε πλήρη ανάπτυξη πολλοί φοιτητές αναζητούν διεξόδους. Βαθμιαία η αντίσταση στα χουντοκρατούμενα πανεπιστήμια περνά σε συλλογικό επίπεδο και γίνεται καθημερινή.

Πρωτοπόροι συνδικαλιστές φοιτητές αρχίζουν να καταφεύγουν στα Πρωτοδικεία μ΄ αίτημα τη διεξαγωγή εκλογών, όπως άλλωστε προβλέπουν ακόμη και οι χουντικοί κανονισμοί. Ξεκινά κίνημα υπογραφών κατά της χούντας, ενώ οι διώξεις, οι συλλήψεις και τα βασανιστήρια αντί να κάμψουν το αναδυόμενο φοιτητικό κίνημα, τελικά, το ενισχύουν και το μαζικοποιούν. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι συνολικά στη διαδικασία γύρω από την απαίτηση για εκλογές βάζουν την υπογραφή τους 4000. Με ονοματεπώνυμο, αψηφώντας τις επικείμενες επιπτώσεις!

Αρχίζουν οι διαδηλώσεις σε Αθήνα τη Θεσσαλονίκη. Οι τοπικοί φοιτητικοί σύλλογοι, πρώτα των Κρητών, ύστερα των Χίων, μετά των Ηπειρωτών, των Στερεοελλαδιτών κ.α. συγκροτούν τα πρώτα ελεύθερα σωματεία. Σε αυτά συσπειρώνεται το σύνολο των «συντοπιτών» φοιτητών και εκεί συγκροτούνται «επιτελεία» κινητοποιήσεων.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΑΡΡΗΚΩΣΤΑΣ (ΑΡΧΕΙΟ ΕΡΤ)

Στις σχολές δρουν, πια, μισονόμιμα Φοιτητικές Επιτροπές Αγώνα, οι οποίες υποκαθιστούν ουσιαστικά τα διορισμένα φοιτητικά συμβούλια.

Η χούντα, μπροστά και στην προοπτική «φιλελευθεροποίησης» του καθεστώτος της, επιχειρεί ελιγμό. Θέλει να διοργανώσει ασφυκτικά ελεγχόμενες φοιτητικές εκλογές (Οκτώβρης-Νοέμβρης 1972 ). Πετυχαίνει ακριβώς το αντίθετο. Το δημοκρατικό κίνημα κατακυριεύει τις σχολές και τώρα οι ίδιες οι συνελεύσεις στις σχολές εκλέγουν τις Επιτροπές Αγώνα.

Το συλλογικό και το μαζικό αναδεικνύεται τώρα και οργανωμένο. Αυτές τις μέρες αρχίζουν και οι πρώτες καταλήψεις αιθουσών, όπου θα διεξάγονταν οι ψηφοφορίες για τις ελεγχόμενες εκλογές. Η χούντα και η διορισμένη ΕΦΦΕ κάνουν λόγο δια «ομάδα φοιτητών ενισχυομένη υπό άλλων ατόμων», «τρομοκράτες», «κομμουνιστές», «παλαιοκομματικούς». Μετά τις εκλογές βίας και νοθείας οι διαδηλώσεις και οι αποχές βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη.

Το πλαίσιο των σπουδαστικών αιτημάτων διευρύνεται και μαζί με τα πάγια συνθήματα ακούγονται τα ανοιχτά πια τα «Ζήτω η δημοκρατία», «Κάτω η χούντα». Αλλά και «Αλληλεγγύη με το λαό», καθώς το διωκόμενο φοιτητικό κίνημα αναζητά ενεργά στηρίγματα. Αυτά είναι ορισμένα από τα πολλά προανακρούσματα των όσων συνταρακτικών έπονται.

Έχει, όμως, νόημα να δούμε τι νόημα έδιναν οι ανώνυμοι πρωταγωνιστές των γεγονότων ως άτομα:

«Μέσα από τις συνελεύσεις η όλη διεκδίκηση επεκτείνεται και στα πολιτικά ζητήματα. Βέβαια, οι πιο πολιτικοποιημένοι ήξεραν ότι τα φοιτητικά αιτήματα ήταν μια τακτική για να φτάσουν στα πολιτικά. Δηλαδή, δεν μπορούμε να έχουμε ελεύθερο πανεπιστήμιο, από τη στιγμή που έχουμε δικτατορία. Αυτή την έννοια έχει η δημοκρατία. Όσο για την ανεξαρτησία αυτή συγκεντρώνονταν στο έξω από το ΝΑΤΟ, έξω οι Αμερικάνοι. Μέσα από την ανατροπή της χούντας βλέπαμε ένα σύστημα πολιτικό, κοινωνικό και δίκαιο» (ενδεικτική αφήγηση ενός από τις εκατοντάδες πρωταγωνιστές – φοιτητές της περιόδου)

Το καινούργιο, που προστίθεται, καθώς αρχίζει το1973, είναι το περιβόητη διάταγμα για τη στράτευση των φοιτητών. Μ’ αυτό διακόπτονταν η αναβολή κατάταξης στο στρατό όσων θεωρούνταν υπαίτιοι «απεργίας» ή προτρέπανε σε αποχή από τα μαθήματα και τις εξετάσεις ή δεν σέβονται το πανεπιστημιακό πρόγραμμα. Δηλαδή οποιοσδήποτε…

Η απάντηση των φοιτητών στις στρατεύσεις είναι η συστηματική αποχή, οι συγκεντρώσεις, οι πορείες και τελικά η κατάληψη της Νομικής. Δυο μέρες θα συγκλονιστεί το κέντρο της Αθήνας. Το νέα χαρακτηριστικά τώρα είναι ότι η χούντα βρίσκεται μπροστά στην πρώτη αυθόρμητη λαϊκή κινητοποίηση (είχε να «γνωρίσει» τέτοια από τις κηδείες του Γ. Παπανδρέου το 1968 και του Γ. Σεφέρη το 1971).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΣΑΡΡΗΚΩΣΤΑΣ (ΑΡΧΕΙΟ ΕΡΤ)

Μαζί με όλα τ΄ άλλα στην ημερήσια διάταξη μπαίνει η ανάκληση των στρατεύσεων και η κατάργηση του χουντικού διατάγματος.

Η χούντα του Παπαδόπουλου, μέσω της «δοτής» κυβέρνησης Μαρκεζίνη (από τις αρχές Οκτωβρίου), νομίζει ότι βρίσκει τη λύση. Την απόλυση των στρατευμένων, αλλά όχι και την κατάργηση του διατάγματος.

Το τελευταίο «δεν απετέλει φοιτητικόν αίτημα, αλλά πολιτικόν και εξυπηρετούσε ευρυτέρους σκοπούς ταραχοποιών». Όλα παραπέμπονταν για μετά τις βουλευτικές εκλογές. Αυτές, που υποτίθεται σχεδίαζε να προκηρύξει ο Μαρκεζίνης το Φεβρουάριο του 1975! Το αντιχουντικό καζάνι έβραζε και το καθεστώς φοβάται ότι με τις εκλογές στους συλλόγους «θα πολιτικοποιηθεί το κλίμα» και υπάρχει κίνδυνος για ένα μη ελεγχόμενο δημοκρατικό τσουνάμι…

Παττακός-Παπαδόπουλος αναλαμβάνουν να «λύσουν» αυτοπροσώπως το πρόβλημα. Ο πρώτος καλεί τους καθηγητές και τους …διατάσσει να κοιταχτούν στον καθρέφτη και τους ρωτά: «Είναι δυνατόν να μην ημπορείτε να ελέγξετε τους μαθητές; Να ζητήσετε βοήθεια, αν νομίζετε ότι τη χρειάζεσθε… ».

Eurokionissi

Πράγμα που έγινε. Όταν το Μάρτιο φοιτητές καταλαμβάνουν ξανά τη Νομική, η ίδια πρυτανεία, που το Φεβρουάριο εμφανίζεται ουδέτερη, καλεί τους στρατιωτικούς να επέμβουν και να πράξουν «τα δέοντα δια την αποκατάστασιν της τάξεως». Από εδώ και πέρα η ΕΣΑ (η διαβόητη στρατιωτική αστυνομία του Ιωαννίδη) έχει τον πρώτο λόγο και στα φοιτητικά θέματα με μαζικές συλλήψεις.

Η λύση , όμως, μέσω της «φιλελευθεροποίησης» έχει χρεοκοπήσει.

Ένα απολογιστικό ψήφισμα στα τέλη Μαΐου, που εγκρίνεται σ΄ αρκετές σχολές, επισφραγίζει τη μετατροπή του σπουδαστικού ζητήματος σε πολιτικό και το τοποθετεί τους φοιτητές στην πρωτοπορία του αντιδικτατορικού λαϊκού κινήματος, που εκδηλώνεται σποραδικά με εργατικές, αγροτικές και άλλες κινητοποιήσεις.

Όσο για τη φοιτητική «ψυχολογία» αυτή βρίσκεται πολύ χαρακτηριστικά αποτυπωμένη σε διηγήσεις πρωταγωνιστών της εποχής: «Οι σχολές δεν ήταν πια πάμε να κάνουμε μάθημα. Ήταν να πάμε να βρούμε τους άλλους. Υπήρχε αυτό που λέμε ενεργή συμμετοχή σε όλα τα επίπεδα. Οι φοιτητές ζούσαν μια δημόσια ζωή….Δεν ζούσαν άλλη ζωή εκτός απ΄ αυτή την κοινή ζωή εκείνον τον καιρό… Δηλαδή η προσωπική ζωή, οι επαγγελματικές αναζητήσεις, οι αντιλήψεις, οι συζητήσεις όλες ήταν στο τι γίνεται με τη χούντα… Κάπου ορίζονταν τα πράγματα μέσα απ΄ αυτή τη σχέση: σε τι βαθμό είσαι αντίθετος με τη χούντα ή όχι. Τα πράγματα ορίζονταν από την ανάγκη συσπείρωσης απέναντι στο κοινό μέτωπο που ήταν η χούντα… ».

Η Μαρία Δαμανάκη, σ΄ ένα από τα σπάνια κείμενά της, διατυπώνει την ίδια εκτίμηση, διευρύνοντας μ΄ ευστοχία την εικόνα: «Στρατευόσουν σε έναν αγώνα δίκαιο και συλλογικό. Το εγώ υποχωρούσε. Το εμείς κυριαρχούσε. Έδινε νόημα στον αγώνα και τη ζωή… Ο αγώνας ήταν το σύμπαν μας. Η πολιτική ήταν όλα. Τα υπόλοιπα υποτάσσονταν αδιαμαρτύρητα στο συλλογικό στόχο…».

Όλα αυτά ανεξαρτήτως της διαφορετικότητας των ταυτοτήτων, που ξεκινούσαν από τις ελεύθερες εκλογές και δημοκρατία και εκτοξεύονταν από ορισμένους ως την …επανάσταση και τη λαοκρατία !

Χωρίς την εικόνα αυτή, σε πολύ γενικές γραμμές, δεν γίνεται απολύτως αντιληπτή η «κρίσιμη μάζα» , που θα οδηγήσει στην αυθόρμητη εν πολλοίς εξέγερση του Νοεμβρίου…

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΥΡΙΟ: Το χρονολόγιο της εξέγερσης

(O Τάκης Κατσιμάρδος είναι δημοσιογράφος)